Όλο και πιο συχνά περιστρέφεται η κουβέντα μεταξύ των αρχάριων χομπιστών, στο κατά πόσο μπορούμε να βάλουμε πολλά ψάρια στο ενυδρείο μας, όταν αυτό είναι σχετικά μικρό και παράλληλα θέλουμε μια ποικιλία. Πολύ συχνά ακούμε για ενυδρεία που έχουν 2 ψάρια από κάθε είδος, χωρίς να λαμβάνεται υπ όψιν το γεγονός ότι όλα τα ψάρια δεν είναι τα ίδια και δεν έχουν τις ίδιες ανάγκες και συνήθειες. Το μεγαλύτερο πρόβλημα αντιμετωπίζουν τα ψάρια που από την φύση τους έχουν την ανάγκη να ανήκουν σε μεγάλες ομάδες τα σμηνόψαρα.

Ένα καλοφυτεμένο κοινωνικό ενυδρείο θυμίσει μια υποβρύχια ζούγκλα όπου κυριαρχούν τα φυτά. Τα ψάρια τα βλέπει κανείς με την δεύτερη ματιά. Αν ρίξουμε μια ματιά σε ένα τέτοιο ενυδρείο θα δούμε πχ ένα Zebra danio (Brachydanio rerio) μήκους 3 cm να φεύγει με ταχύτητα από μια συστάδα Vallisneria και να ακολουθείται από πολλά πιστά αντίγραφα του. Η ομάδα μέσα σε δευτερόλεπτα εξαφανίζεται πίσω από μια ρίζα, για να φανεί πάλι αμέσως και να ξανακάνει το αντίθετο δρομολόγιο. Ακούραστα τρέχουν τα μικρά Brachydanio rerio μέσα στο ενυδρείο. Ενώ φαινόταν ότι ακολουθούσαν όλα το πρώτο όπου πήγαινε, μετά από λίγο βλέπουμε ότι ακολουθούν κάποιο άλλο. Στο ίδιο ενυδρείο βρίσκεται και μια άλλη ομάδα που αποτελείται από Lemon tetra (HypHessobrycon pulchripinis). Αυτά τα ψαράκια είναι πολύ πιο ήρεμα από τα Brachydanio rerio και μοιάζουν μάλλον να στέκονται πιο πολύ σε μια θέση, παρά να τρέχουν μέσα στο ενυδρείο. Κανένα ψάρι από την μια ομάδα δεν δείχνει να ασχολείται με την άλλη ομάδα και μόνο την ώρα του ταΐσματος προσπαθούν να πάρουν το ένα από το άλλο ένα κομμάτι τροφής.

Τα Lemon tetra μένουν συνέχεια όλα μαζί. Η ομάδα τους στέκεται στην σκιά της ρίζας. Όταν πέφτει η τροφή αρχίζει αμέσως να ασχολείται το καθένα από αυτά με τον εαυτό του και αγνοεί τα υπόλοιπα. Παρ' όλα αυτά μοιάζουν να έχουν ταυτόχρονα το νου τους στα υπόλοιπα μέλη της ομάδας. Το φωτεινό κίτρινο χρώμα του εδραίου πτερύγιου τους μοιάζει να είναι το σήμα που τα κάνει να αναγνωρίζουν τα μέλη της ομάδας στην οποία ανήκουν.

Τι θα συμβεί όμως αν βάλουμε ένα νέο ψάρι μέσα στο ενυδρείο; Ένα Brachydanio rerio θα έμπαινε χωρίς καμία δυσκολία στην ομάδα των υπόλοιπων και το ίδιο θα γινόταν αν βάζαμε ένα Lemon tetra. Πρόβλημα θα ήταν αν στο ενυδρείο δεν υπήρχε κανένα άλλο Brachydanio rerio . Ένα ψάρι μόνο του, δεν θα είχε με ποιον να τρέχει μέσα στο ενυδρείο. Μάλλον θα προσπαθούσε να μπει στην ομάδα των Lemon tetra, αλλά η διάθεση του για κίνηση θα γινόταν βάρος για την ομάδα. Και το ίδιο βέβαια δεν θα μπορούσε να καλύψει την ανάγκη του για κίνηση. Κάποια στιγμή θα τα παρατούσε, θα βρισκόταν ακίνητο σε μια γωνία, θα σταματούσε να τρώει ή θα άρχιζε να παχαίνει και με λίγη προσοχή θα μπορούσαμε να αναγνωρίσουμε πως είναι ένα δυστυχισμένο ψάρι!

Αν βάλουμε τώρα στο ενυδρείο με τα Lemon tetra ένα μεγάλο ψάρι, όπως για παράδειγμα ένα σκαλάρι (PteropHyllum scalare), τότε θα αλλάξει η εικόνα αμέσως. Οι αθώοι τσακωμοί και η αναζήτηση τροφής γίνονται ξαφνικά ασήμαντα. Ποτέ πριν δεν θα έχουμε δει την ομάδα να είναι τόσο κοντά και τα πτερύγια τους να κινούνται τόσο νευρικά, όπως τώρα που αντιμετωπίζουν έναν πραγματικό ή υποτιθέμενο εχθρό. Όταν όμως διαπιστώσουν ότι ο νεοφερμένος είναι ακίνδυνος τότε θα χαλαρώσει πάλι η ομάδα και θα είναι όπως πριν από την άφιξη του.

Το σμήνος διαφέρει πολύ από την τυχαία συγκέντρωση ψαριών, όπως γίνεται για παράδειγμα στο σημείο που πέφτει συνήθως η τροφή. Τα σμηνόψαρα κρατιόνται μαζί από μια εσωτερική ανάγκη για ομαδικότητα. Πρόκειται για αυτό που οι κοινωνιολόγοι αποκαλούν "κοινωνική έλξη". Γενικά τα σμήνη ψαριών είναι έτσι φτιαγμένα ώστε την ίδια στιγμή όλα τα μέλη να έχουν τον ίδιο στόχο και μεταξύ τους να επικρατεί μια ισονομία. Αυτή η ισονομία είναι που αποκλείει τσακωμούς ανάμεσα στα μέλη του. Μέσα σε ένα μεγάλο σμήνος ο νικητής δεν έχει να κερδίσει και πολλά αφού το πιθανότερο είναι να μην μπορεί μετά από λίγο να αναγνωρίσει τον αντίπαλο του. Στο ενυδρείο είναι διαφορετικά τα πράγματα, γιατί ο χώρος είναι περιορισμένος και τα μέλη συνήθως είναι πολύ λίγα. Αν μέλη του ίδιου σμήνους τσακώνονται έντονα, πρόκειται για συμπεριφορά που έχει να κάνει με το γεγονός ότι βρίσκονται μέσα σε ενυδρείο.

Η ομαδικότητα εξυπηρετεί επιπλέον και στην προστασία από τους φυσικούς εχθρούς. Δυο παράμετροι είναι που παίζουν σε αυτό ρόλο: Ένα σμήνος αντιλαμβάνεται γρηγορότερα το πλησίασμα ενός εχθρού, αφού πολλά μάτια βλέπουν περισσότερα από ότι δυο. Το σμήνος έχει έτσι την δυνατότητα να ξεφύγει από τον εχθρό μπαίνοντας ανάμεσα στα φυτά. Εκτός αυτού, ένα ψάρι κυνηγός μπερδεύεται από το πλήθος των θηραμάτων. Πριν επιτεθεί έχει την συνήθεια να εστιάζει στο θήραμα του και να συγκεντρώνεται σ' αυτό και είναι λογικό να αποπροσανατολίζεται όταν συνέχεια μπαίνουν άλλα ψάρια ανάμεσα σ' αυτό και το θήραμα.

Τα μικρά των περισσότερων κιχλίδων, τις πρώτες μέρες, έχουν την κλασσική συμπεριφορά των σμηνόψαρων, εκτός από λίγες εξαιρέσεις. Σε αυτή την φάση προστατεύονται από τους γονείς τους. Χωρίς αυτή την συμπεριφορά θα ήταν αδύνατον στους γονείς να τα προστατέψουν από τους επίδοξους κυνηγούς τους. Όταν τα μικρά αρχίζουν να ανεξαρτητοποιούνται λύνεται τελείως και αυτή η συμπεριφορά.

Συνήθως τα σμηνόψαρα έχουν έντονα ή χαρακτηριστικά χρώματα και αυτό είναι ένα μέσον για να αναγνωρίζονται εύκολα και να κρατιόνται μαζί. Στα Brachydanio rerio είναι χαρακτηριστικές οι ρίγες που έχουν στο σώμα τους και στα Lemon tetra το χρώμα στο εδραίο πτερύγιο. Στο σκοτάδι αυτή η επικοινωνία δυσκολεύεται ασφαλώς. Για αυτό τον λόγο οι γονείς-κιχλίδες μαζεύουν τα μικρά τους σε ένα σημείο για να περάσουν την νύχτα. Στο ενυδρείο διαπιστώνει κανείς ότι στα σμηνόψαρα η ομαδική συμπεριφορά παύει να ισχύει. Στην φύση κάτι τέτοιο θα είχε σαν συνέπεια την διάλυση του σμήνους λόγω του μεγέθους της περιοχής τους. Έρευνες όμως έχουν δείξει ότι κατά την διάρκεια της νύχτας υπάρχει μια χαλαρή επαφή μέσω της όσφρησης. Η οσμή του είδους, κρατά τα ζώα κοντά το ένα στο άλλο και έτσι αποφεύγουν την περίπτωση να απομακρυνθούν πολύ, με συνέπεια το επόμενο πρωί να μην μπορούν να βρεθούν για να φτιαχτεί εκ νέου η ομάδα.

Ένα σημαντικό ερώτημα δεν έχει ακόμα απαντηθεί όμως: Ποιος αποφασίζει την κατεύθυνση που θα ακολουθήσουν και το τι θα κάνουν τα σμηνόψαρα; Ποιος είναι δηλαδή ο αρχηγός; Στην περίπτωση των μικρών που ακολουθούν τους γονείς είναι ξεκαθαρισμένα τα πράγματα. Το μέγεθος και τα χρώματα των γονιών δίνουν το σύνθημα για τις κινήσεις της ομάδας. Ένα τυπικό σμήνος όμως δεν έχει αρχηγό. Αν παρατηρήσουμε τα Brachydanio rerio μέσα στο ενυδρείο θα δούμε κάποιες φορές ένα μέλος να αποκόβεται από την ομάδα και να παίρνει μια κατεύθυνση. Συχνά η ομάδα δεν αντιδρά και όταν το συγκεκριμένο ψάρι το διαπιστώσει, σπεύδει να ξαναγυρίσει πίσω. Η "κοινωνική έλξη" επικράτησε σε αυτή την περίπτωση της ανάγκης για κάποια κίνηση. Συχνά όμως, ιδιαίτερα αν η κίνηση του είναι γρήγορη και με συγκεκριμένη φορά, παρασέρνει την υπόλοιπη ομάδα και το ακολουθεί. Αυτό δεν σημαίνει σε καμία περίπτωση ότι το συγκεκριμένο ψάρι είναι το δυνατότερο ή το εξυπνότερο: Απλά έτυχε να είναι, αυτή την φορά, το πρώτο που έκανε την συγκεκριμένη κίνηση. Το γεγονός ότι σε ένα σμήνος δεν υπάρχει αρχηγός είναι ένας ακόμα λόγος που δεν γίνονται τσακωμοί μεταξύ των μελών.

Αν καταστρέψει κάποιος τον εγκέφαλο ενός ψαριού με μια μικρή επέμβαση (τέτοια που να μην επηρεάσει την δυνατότητα του να ζει) τότε το συγκεκριμένο ψάρι θα πάψει να είναι κοινωνικό. Δεν θα ασχολείται καθόλου με τους συντρόφους του και θα περιφέρεται χωρίς στόχο μέσα στον χώρο. Η αντίδραση του σμήνους σε αυτή την περίπτωση θα είναι συγκλονιστική: Ολόκληρο το σμήνος θα ακολουθεί αυτό το ψάρι, πιστεύοντας ότι περιφέρεται έχοντας κάποιο στόχο. Το ελάττωμα του "ανεγκέφαλου" ψαριού, θα το κάνει οδηγό ολόκληρης της ομάδας!