Όταν λέμε ψάρι, εννοούμε κάθε μορφής σπονδυλωτό το οποίο έχει προσαρμοστεί και ζει στο νερό. Ψάρια ζουν στο γλυκό, αλμυρό και υφάλμυρο νερό. Υπάρχουν περίπου 30.000 είδη και ανήκουν στην συνομοταξία των χορδωτών (Chordata). Δεν έχουν άκρα, και τα πτερύγια τους είναι το μέσον για να κινούνται.

Ανάλογα με την σύσταση του σκελετού τους χωρίζονται σε δυο μεγάλες κατηγόριες:

α)   Οι χονδριχθύες (Chondrichthyes) που έχουν σκελετό αποτελούμενο από χόνδρους ή χόνδρινες πλάκες, όπως είναι τα σελάχια και οι καρχαρίες.

β) Οι οστεϊχθύες (Osteichthyes) ή τελεόστεοι που έχουν οστέϊνο σκελετό και στους οποίους ανήκουν τα περισσότερα και πιο εξελιγμένα ψάρια.

Τα ψάρια του γλυκού νερού χωρίζονται στα ρεόφιλα είδη, που ζουν σε τρεχούμενα νερά και τα λιμνόφιλα είδη που ζουν σε στάσιμα ή με μικρή ροή νερά. Αυτές οι κατηγορίες διαιρούνται ακόμα στα:

1.  πελαγικά, που ζουν μακριά από τις ακτές και τις όχθες,

2.  βαθυπελαγικά, που ζουν στα ανοιχτά βαθιά νερά.

3.  ψάρια που ζουν μεταξύ βυθού και επιφάνειας και

4.  βενθικά ή ψάρια του βυθού.

Τα κυριότερα χαρακτηριστικά των ψαριών που μας ενδιαφέρουν περισσότερο και που ανήκουν στην ομοταξία των οστεϊχθύων είναι:

1.  Στα περισσότερα είδη, το δέρμα τους καλύπτεται από λέπια και διαθέτει πολλούς βλεννογόνους αδένες.

2.  Ο σκελετός τους είναι οστέινος και έχει πολλούς σπόνδυλους.

3.  Αναπνέουν από τα βράγχια, εκτός κάποιων εξαιρέσεων.

4.  Το σώμα τους έχει πτερύγια που στηρίζονται σε ακτίνες. 

5.  Είναι ζώα ποικιλόθερμα - ετερόθερμα, δηλαδή πρόκειται για οργανισμούς που δεν έχουν εσωτερικούς θερμορυθμιστικούς μηχανισμούς και κατά συνέπεια η θερμοκρασία τους επηρεάζεται άμεσα από την θερμοκρασία του νερού.

6. Η γονιμοποίηση γίνεται έξω από το σώμα τους, πλην κάποιων εξαιρέσεων (π.χ. Poeciliidae και Carcharinidae).

ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ

Το σώμα των ψαριών είναι έτσι φτιαγμένο που να μπορεί να κινείται με ταχύτητα μέσα στο νερό, το οποίο είναι 800 φορές πυκνότερο από τον αέρα. Έχει σχήμα κυλινδρικό, πεπιεσμένο στις δυο πλευρές και το κεφάλι είναι σχετικά μυτερό εμπρός, όπως και η περιοχή της ουράς, για να αποκτά υδροδυναμικό σχήμα.

Η εξωτερική μορφολογία του ψαριού αποτελείται από το κεφάλι, τον κορμό και την ουρά. Κάποια είδη της κλάσης των οστειχθύων δεν έχουν διαχωρισμένο τον κορμό από την ουρά, κάτι που δεν συμβαίνει ποτέ μεταξύ του κορμού και του κεφαλιού. Ένα άλλο χαρακτηριστικό τους είναι ότι δεν υπάρχει λαιμός, όπως συμβαίνει με τα ζώα της στεριάς.
 

Το κεφάλι
Αρχίζει από την άκρη του ρύγχους και φτάνει μέχρι την άκρη του βραγχιακού επικαλύμματος. Περιλαμβάνει το στόμα, τα μάτια, τη μύτη, τα βραγχιοκαλύμματα, τα ρουθούνια. Τα ειδικά χαρακτηριστικά του κεφαλιού των ψαριών είναι πάρα πολλά και είναι πολύ χρήσιμα για την αναγνώριση τους, αλλά και για την συστηματική ταξινόμηση τους.

Ο κορμός
Είναι το μεσαίο τμήμα του ψαριού και αρχίζει από το βραγχιοκάλυμμα μέχρι το εδρικό πτερύγιο (anal fin). Τα βραγχιακά επικαλύμματα αποτελούνται από δύο μέρη το κυρίως βραγχιακό επικάλυμα (operculum) και το προεπικάλυμα (preopwerculum ή anterior gill cover). Καλύπτεται από λέπια και σε αυτό υπάρχει η πλάγια ή πλευρική γραμμή, (Linea lateralis ή lateral line) μια σειρά από λέπια, η οποία ξεκινά από το βραγχιακό κάλυμμα και καταλήγει στην ουρά. Αυτά τα λέπια έχουν τρύπες που επιτρέπουν στο νερό να έρχεται σε επαφή με ένα αισθητήριο νεύρο που βρίσκεται κάτω από αυτά. Ο αριθμός των λεπιών της πλευρικής γραμμής είναι χαρακτηριστικός στα περισσότερα είδη ψαριών και χρησιμοποιείται για την ταξινόμηση των ειδών. Χρησιμοποιείται από το ψάρι σαν όργανο αίσθησης της απόστασης, της κατεύθυνσης και του μεγέθους κάποιου αντικειμένου. Ο κυματισμός που δημιουργείται από κάθε αντικείμενο χτυπά στην πλευρική γραμμή και το ερέθισμα μεταφέρεται σαν πληροφορία στον εγκέφαλο για την διεύθυνση και την απόσταση που βρίσκεται. Το ίδιο συμβαίνει και με τον κυματισμό που δημιουργεί το ίδιο το ψάρι, ο οποίος το πληροφορεί που μπορεί να ευρίσκονται εμπόδια (πέτρες, βράχοι κλπ.) Γι' αυτό τα ψάρια βλέπουμε ότι δεν χτυπούν στα κρύσταλλα του ενυδρείου, ακόμα και όταν δεν υπάρχει αναμμένος φωτισμός. Με αυτό τον τρόπο έχει παρατηρηθεί ότι ακόμα και τυφλά αρπακτικά ψάρια μπορούν και επιβιώνουν.

Η ουρά
Αποτελεί το τελευταίο τμήμα του σώματος του ψαριού, αρχίζει από το εδρικό πτερύγιο και φτάνει μέχρι το τελευταίο σημείο του ουραίου πτερυγίου.

Τα πτερύγια
 Πρόκειται για προεξοχές του σώματος των ψαριών, είναι μεμβρανώδεις και χρησιμεύουν στα ψάρια για να κινούνται, αλλά και για να κρατούν την ισορροπία τους μέσα στο νερό. Οι μεμβράνες των πτερυγίων στηρίζονται σε ακτίνες (rays) που μπορεί να είναι μαλακές ή σκληρές. Τα δυο είδη ακτίνων μπορεί να υπάρχουν στο ίδιο πτερύγιο ή να είναι μόνο μαλακές, σ' αυτά που λέγονται μαλακοπτερύγια. Η μορφή και η θέση των πτερυγίων είναι πολύ σημαντική στην συστηματική ταξινόμηση των ψαριών.
Παράλληλα όμως είναι και όργανα που μέσα στο ενυδρείο εκπέμπουν την διάθεση των ψαριών. Έτσι, είναι χαρακτηριστική η κίνηση και η στάση των πτερυγίων όταν θέλουν να ζευγαρώσουν ή όταν δείχνουν επιθετικότητα. Αν παρατηρούμε συχνά τα ψάρια μας, μαθαίνουμε να ερμηνεύουμε την διάθεση τους και την κατάσταση της υγείας τους από τον τρόπο που κρατούν τα πτερύγια τους. Είναι χαρακτηριστική για παράδειγμα η κίνηση τους όταν πάσχουν από κάποια ασθένεια του δέρματος που μπορεί να οφείλεται σε παράσιτα.

Όλα τα ψάρια που ανήκουν στην κλάση των οστειχθύων διαθέτουν δυο είδη πτερυγίων. Τα μονά, και τα ζυγά.

ΜΟΝΑ ΠΤΕΡΥΓΙΑ (unpaired fins)

Είναι το ραχιαίο (dorsal fin), το εδρικό (anal fin) και το ουραίο (caudal fin).

Το ραχιαίο πτερύγιο μπορεί να αποτελείται από ένα έως τρία μέρη και βρίσκεται κατά μήκος της ράχης του ψαριού. Πολύ σπάνια λείπει το πτερύγιο αυτό, όπως για παράδειγμα συμβαίνει στην οικογένεια Apteronotidae (Μαχαιρόψαρα) και Gymnotidae. Έχει ακτίνες σκληρές και μαλακές και η χρησιμότητα του στο ψάρι είναι στην σταθερότητα την γρήγορη αλλαγή διεύθυνσης και μαζί με το ουραίο και το εδρικό στο γρήγορο σταμάτημα του.

Το εδρικό πτερύγιο είναι μικρό και μόνο σε ελάχιστες περιπτώσεις είναι μεγαλύτερο από το ραχιαίο. Πολύ λίγα είναι τα ψάρια που έχουν πάνω από ένα εδρικό πτερύγια, όπως είναι τα θαλασσινά ψάρια της οικογένειας Gadidae.

Το ουραίο πτερύγιο τέλος, ανάλογα με το είδος του ψαριού, έχει πολλές μορφές, μεγέθη και σχήματα. Τα περισσότερα ψάρια έχουν ουραίο πτερύγιο στρογγυλό, αποκοπτώμενο, εγκοπτώμενο, διχαλωτό ή ημισεληνοειδές. Τα πτερύγια που έχουν σχήμα διχαλωτό αποτελούνται από δυο λοβούς, που μπορεί να είναι στενοί ή με μεγαλύτερο πλάτος, και συμμετρικοί ή ο ένας  να είναι μεγαλύτερος από τον άλλο. Τα ψάρια που έχουν ουραία πτερύγια με στενούς και διχαλωτούς λοβούς μπορούν να αναπτύξουν μεγάλη ταχύτητα και τέτοια είναι τα περισσότερα πελαγικά ψάρια. Όσα έχουν ουραίο πτερύγιο στρογγυλό, εγκοπτώμενο ή αποκοπτώμενο είναι καλοί κολυμβητές αλλά δεν μπορούν να αναπτύξουν τις ταχύτητες αυτών με ημισεληνοειδές ουραίο πτερύγιο.

Τα είδη της οικογένειας Charachidae φέρουν στη ράχη άλλο ένα μικρό πτερύγιο, μεταξύ του ραχιαίου και του ουραίου πτερυγίου τους και αποτελεί ένα από τα χαρακτηριστικά των ειδών της οικογένειας.

ΖΥΓΑ ΠΤΕΡΥΓΙΑ (paired fins).
Είναι τα θωρακικά ή πλευρικά πτερύγια (pectoral fins) και τα κοιλιακά πτερύγια (basal ή pelvic fins)..

Τα θωρακικά πτερύγια είναι σχεδόν πάντα καλά ανεπτυγμένα και βρίσκονται στις πλευρές των ψαριών, πίσω ακριβώς από τα βραγχιακά καλύμματα. Στα τελεόστεα, κατά κανόνα όλες οι ακτίνες των θωρακικών πτερυγίων είναι μαλακές και ενωμένες μεταξύ τους με μια μεμβράνη. Χρησιμεύουν στα ψάρια για τις κινήσεις τους προς τα πάνω και κάτω και για να διατηρούν την σταθερότητα τους. Τα κοιλιακά πτερύγια είναι μικρότερα συνήθως από τα θωρακικά και δεν στηρίζονται στην σπονδυλική στήλη των ψαριών, γι' αυτό και δεν είναι σταθερή η θέση τους σε όλα τα είδη. Ανάλογα με την θέση τους διακρίνονται τα τελεόστεα σε 4 μεγάλες ομάδες: Τα στηθιαία (1), θωρακικά (2), υποκοιλιακά (3),  και κοιλιακά (4). Τα πτερύγια αυτά δεν χρησιμοποιούνται για την κίνηση των ψαριών, αλλά για το σταμάτημα και την σταθερότητα τους.

ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΕΣΩΤΕΡΙΚΗΣ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑΣ

Η εσωτερική μορφολογία των ψαριών είναι μεγάλο κεφάλαιο και ξεφεύγει από τα όρια του ενδιαφέροντος του μέσου χομπίστα, αλλά κάποια στοιχεία έχουν ενδιαφέρον.

Νηκτική κύστη (swim bladder)

Πρόκειται για ένα σημαντικό όργανο που έχουν τα περισσότερα είδη. Είναι ένας σάκος που η θέση του έχει σχέση με το κέντρο βάρους του ψαριού και βρίσκεται μπροστά ή πίσω από αυτό. Τα είδη που δεν έχουν νηκτική κύστη, είναι υποχρεωμένα να κινούν συνέχεια τα πτερύγια τους (Καρχαρίες, τόνος κλπ) ή να ζουν μόνιμα στον πυθμένα (όπως είναι οι γλώσσες στην θάλασσα). Η νηκτική κύστη περιέχει αέρα, και ο ρόλος της είναι να δίνει την δυνατότητα στο ψάρι να αλλάζει τον όγκο του για να ισορροπεί στα διαφορετικά βάθη του νερού και στις διαφορετικές πιέσεις που εξασκούνται, λόγω ακριβώς του διαφορετικού βάθους.

Η σύνθεση του αέρα της νηκτικής κύστης είναι διαφορετική ανάμεσα στα είδη, αλλά ακόμα και σε άτομα του ίδιου είδους. Αποτελείται από οξυγόνο (3-9%) , διοξείδιο του άνθρακα (1-6%) και άζωτο (58-95%). Τα ποσοστά είναι ενδεικτικά μόνο, για κάποια είδη ψαριών, για να πάρουμε μια ιδέα για τις αναλογίες.

Τα ψάρια που έχουν νηκτική κύστη δεν μπορούν να μετακινούνται γρήγορα από την επιφάνεια του νερού σε βαθύτερα στρώματα ή αντίθετα, γιατί χρειάζονται ένα διάστημα μέχρι να προσαρμοστούν στις νέες πιέσεις που συναντούν. Τα είδη που μπορούν να αλλάζουν με ταχύτητα βάθος (τόνος, καρχαρίες) δεν έχουν νηκτική κύστη ή είναι πολύ μικρή και ισορροπούν με συνεχή κίνηση των πτερυγίων.

Σε κάποια είδη η νηκτική κύστη έρχεται σε επαφή με τον λαβύρινθο του αυτιού, μέσω τριών μικρών οστών. Έτσι η αίσθηση της ακοής είναι πολύ ανεπτυγμένη και πολύ μικροί ήχοι γίνονται αντιληπτοί, όπως συμβαίνει με τους μονομάχους (Betta sp.) Η νηκτική κύστη συνδέεται με τα εσωτερικά όργανα πέψης των ψαριών με την βοήθεια ενός αγωγού που ονομάζεται πνευμονοαγωγός ή πνευματικός σωλήνας (Ductus pneumaticus). Κάποια είδη ψαριών (πχ Corydoras species) επειδή έχουν μικρή νηκτική κύστη χρησιμοποιούν το έντερό τους και το πνευμονοαγωγό  για την πλευστότητά τους, γι’ αυτό και τα βλέπουμε πολύ συχνά να κατευθύνονται στην επιφάνεια όπου “καταπίνουν” αέρα για να τον αποθηκεύσουν στο έντερό τους.

Βιβλιογραφία:

Ιχθυολογία  (Χρήστος Νεοφύτου 1997)

Ιχθυοτροφία και ιχθυοπαθολογία  (Γεράσιμος Πνευματικάτος 1981)

Τα ψάρια της Ελλάδος  (Παναγιώτης Κασπίρης  Πάτρα 2000)

Υδατοκαλλιέργειες  (Κώστα Ανανιάδη  Αθήνα 1978)

Das Aquarium  (Τόμοι 1997-1999-2001)

Das suesswasser Aquarium  (Hans J. Mayland  1994)

ΣΥΝΕΧΕΙΑ