Κατά την εξέλιξη των ειδών, τα ψάρια έχουν αναπτύξει τις πιο διαφορετικές τεχνικές και διαδικασίες σο ζευγάρωμα και την διαδικασία της αναπαραγωγής τους. Ξεκινούν από τις πιο απλές διαδικασίες, του να αφήνουν αυγά και σπέρμα στο νερό και να σταματούν εκεί να ασχολούνται με την τύχη των αυγών και φτάνουν σε πολύπλοκες τεχνικές στον τρόπο ζευγαρώματος, αλλά και της φροντίδας των αυγών αρχικά και στην συνέχεια των μικρών.

Στην μεγάλη τους πλειοψηφία τα ψάρια γεννούν αυγά. Πολλά είδη όπως αναφέραμε ήδη, αφήνουν τα αυγά τους στο νερό, ενώ άλλα τα αποθέτουν πάνω σε κάποια υλικά που μπορεί να είναι πέτρα, φύλλα φυτών, ξερά φύλλα δένδρων που έπεσαν στο νερό ή ξύλα.

Τα ψάρια που αφήνουν τα αυγά στο νερό χωρίς να τα αποθέτουν κάπου κάνουν πολύ περισσότερα από ότι αυτά που τα προστατεύουν. Αυτό δεν είναι τυχαίο. Όταν τα αυγά είναι απροστάτευτα, το μεγαλύτερο μέρος τους γίνεται τροφή άλλων ψαριών και ένα πολύ μικρό μέρος τους καταφέρνει να φτάσει στο στάδιο της εκκόλαψης. Αλλά και τότε, μέχρι να γίνουν ενήλικα ψάρια πολλά πέφτουν θύματα άλλων κυνηγών.

Όσο πιο πολύ φροντίζουν κάποια είδη τα αυγά τους τόσο λιγότερα κάνουν συνήθως. Αφού τα φροντίζουν έχουν πολύ περισσότερες πιθανότητες να επιβιώσουν τα πιο πολλά και έτσι να συνεχιστεί το είδος.

Μια ιδιαίτερη ομάδα ψαριών έχουν εξελιχθεί έτσι, ώστε τα μικρά προστατεύονται κατά όλη την διάρκεια της εξέλιξης τους. Από την στιγμή που γονιμοποιούνται τα αυγά μέχρι τότε που τα ιχθύδια έχουν φτάσει σε μέγεθος που τα κάνει ανεξάρτητα, είναι προφυλαγμένα στο σώμα της μητέρας τους. Φυσικά, μιλάμε για τα ζωοτόκα είδη, όπως είναι τα γνωστά Guppy Poecilia reticulata, και τα υπόλοιπα είδη της οικογένειας Ζωοτόκων  Poeciliidae. Τα αρσενικά αυτών των ειδών αποθέτουν το σπέρμα με το γονοπόδιο, ένα όργανο που διαθέτουν, μέσα στο σώμα της θηλυκιάς και από εκείνη την στιγμή και μετά, όλη η διαδικασία γίνεται στο σώμα της, μέχρι την στιγμή που θα βγουν ολοκληρωμένα ψάρια.

Όταν πρόκειται να ζευγαρώσουν δυο ψάρια, ξεκινούν με το φλερτ. Με αυτό εννοούμε μια διαδικασία που ακολουθούν, που έχει να κάνει με συμπεριφορά, με αλλαγή χρώματος ή με αλλαγή ακόμα και των χαρακτηριστικών σχεδίων που έχουν πάνω στο σώμα τους. Όλα αυτά έχουν σαν στόχο να συγχρονιστούν τα δυο μέρη ώστε την κατάλληλη στιγμή, ταυτόχρονα να αποθέσουν ωάρια και σπέρμα για να είναι επιτυχημένη η γονιμοποίηση των ωαρίων.

Η διάρκεια του φλερτ είναι πολύ διαφορετική από είδος σε είδος. Ψάρια που γεννούν ελεύθερα στο νερό δεν χρειάζεται να έχουν μεγάλη διάρκεια και σε μερικά είδη η όλη διαδικασία δεν διαρκεί περισσότερο από μερικά δευτερόλεπτα.

Άλλα είδη όμως που φροντίζουν τα αυγά, όπως είναι οι κιχλίδες, έχουν μεγάλη σε διάρκεια και πολύ πιο πολύπλοκη διαδικασία. Βιολόγοι έχουν ασχοληθεί και εξακολουθούν να κάνουν μελέτες πάνω στον τρόπο ζευγαρώματος των κιχλίδων, παρακολουθώντας την συμπεριφορά τους. Είναι χαρακτηριστικό ότι πολλά είδη από αυτά, όταν μπουν σε διαδικασία ζευγαρώματος απαιτούν τον δικό τους χώρο στο ενυδρείο. Κάποια βλέπουν ολόκληρο το ενυδρείο σαν απαραίτητο χώρο για αυτά, και έτσι η συμβίωση με όλα τα άλλα ψάρια γίνεται αδύνατη με αποτέλεσμα να έχουμε τραυματισμούς ή θανάτους. Ένα ζευγάρι που υπερασπίζεται τον χώρο του και έχει αυγά ή μικρά, γίνεται ιδιαίτερα επιθετικό και συχνά, δεν κάνει πίσω ούτε απέναντι σε αισθητά μεγαλύτερα είδη.

Αυτός είναι και ο λόγος που λέμε συνήθως ότι δεν πρέπει να βάζουμε κάποια είδη σε μικρό ενυδρείο ή ότι δεν μπορούμε να βάζουμε μαζί είδη που γίνονται επιθετικά. Πολλοί βλέπουν τα ψάρια τους να συμβιώνουν ομαλά για πολύ καιρό και απορούν που ακούνε ότι ο συνδυασμός δεν είναι καλός, αφού δεν έχουν προβλήματα. Όταν όμως αρχίσουν κάποια να σχηματίζουν ζευγάρια και να αναπαράγονται, αρχίζουν και τα προβλήματα.

Ανάλογα με το που αποθέτουν τα αυγά τους τα ψάρια, τα χωρίζουμε σε δυο μεγάλες ομάδες:

Α. Η πρώτη ομάδα αφήνει τα αυγά στο νερό ελεύθερα και μετά το ζευγάρωμα δεν ασχολείται μαζί τους πλέον. Τα αυγά αυτών των ψαριών ή πέφτουν στον βυθό ή κολλάνε πάνω στα φύλλα των φυτών, αφού μερικά είδη προτιμούν να ζευγαρώνουν ανάμεσα σε αυτά. Τέτοια είδη είναι οι σαλμονίδες (Characiformes) τα killifish και τα είδη που ανήκουν στην οικογένεια Cyprinidae, αλλά και πολλά ακόμα είδη.

Β. Η δεύτερη ομάδα, αποθέτει τα αυγά πάνω σε κάποια επιφάνεια που μπορεί να είναι πέτρα, φύλλο, ξύλο ή τέλος σε φωλιά που φτιάχνουν τα ίδια. Αυτά τα ψάρια μετά την γέννα φροντίζουν καθαρίζουν και προστατεύουν τα αυγά μέχρι να εκκολαφτούν. Η διάρκεια εξαρτάται από το κάθε είδος.

Πολύ ιδιαίτερη περίπτωση είναι τα λαβυρινθόψαρα. Τα αρσενικά αυτού του είδους κατασκευάζουν στην επιφάνεια του νερού μια φωλιά, ανάμεσα σε φύλλα, με φυσαλίδες που βγάζουν από το στόμα τους. Αυτές οι φυσαλίδες είναι αέρας που παίρνουν από την επιφάνεια του νερού, τον οποίο περιβάλλουν μέσα στο στόμα τους με μια βλέννα και μετά τον αποθέτουν στο σημείο που έχουν αποφασίσει ότι είναι κατάλληλο για να γίνει η φωλιά. Ένας μεγάλος αριθμός φυσαλίδων δημιουργεί ένα στρώμα, πάνω στο οποίο θα κολληθούν τα αυγά μετά το ζευγάρωμα.

Οι κιχλίδες φροντίζουν τα αυγά τους, αλλά και τα μικρά μόλις εκκολαφτούν τα αυγά. Συχνά τα μεταφέρουν σε άλλο σημείο μέσα σε μικρές λακκούβες του βυθού. Όταν αρχίσουν και κολυμπούν ελεύθερα, πράγμα που σημαίνει ότι αρχίζουν να θέλουν τροφή, οι γονείς τα προστατεύουν και διώχνουν κάθε άλλο ψάρι που θα μπορούσε να αποτελεί κίνδυνο γι αυτά. Σε αυτό το διάστημα έχουν έναν κώδικα επικοινωνίας τα μικρά με τους γονείς και υπακούν σε εντολές, όπως είναι το σήμα κινδύνου ή η ώρα για να μαζευτούν σε κάποιο σημείο για να περάσουν την νύχτα.

Τέλος μια ενδιαφέρουσα ομάδα αποτελούν οι κιχλίδες από τις Αφρικανικές λίμνες που κρατούν τα αυγά στο στόμα μέχρι να γίνει η εκκόλαψη και τα μικρά να είναι αρκετά μεγάλα ώστε να μπορούν να επιβιώσουν μόνα τους. Η διαδικασία αυτή μπορεί να διαρκεί 3 εβδομάδες και σε αυτό το διάστημα τα θηλυκά δεν παίρνουν καθόλου τροφή ή μερικές φορές ελάχιστη.

Υπάρχουν και επί μέρους ενδιαφέρουσες συμπεριφορές μεμονωμένων ειδών στην αναπαραγωγή και την φροντίδα των μικρών, αλλά αυτό απαιτεί εξειδικευμένη ανάλυση κάθε είδους ξεχωριστά.

Αυτό το κείμενο έχει απλά σαν στόχο να κάνει μια εισαγωγή στον τρόπο αναπαραγωγής των περισσοτέρων ειδών που έχουμε στα ενυδρεία μας.